Xusus siyasadedkii somalida "Political memory of Somalia"

 

 

Qaybta: 1aad

 

Curashadii ururka syl 1.1

Fikrad kasta oo lagu hormaro waxaa bilaaba qof ama koox. Fikradda lagu asaasay xisbiga SYL waxaa hormuud iyo hawlwadeen ka ahaa Allaha u naxariiste Yaasiin Xaaji Cismaan Sharmaarke oo mudan in si gaar ah loo xuso,

 Yaasiin wuxuu ahaa nin fiiro dheer oo aqoon yahan lagu tilmaami karo inkastoo uusan dhigan dugsi rasmi ah, wuxuu ahaa nin leh wacyi iyo maskax siyaasadeed iyadoo aan waqtigaas dadku u bislayn siyaasadda yaasiin wuxuu si fiican u yiqiin afka Talyaaniga, wuxuu kaloo yiqiin afafka Carabiga iyo Ingiriiska, dadaalka Yaasiin ka sokoow curashada fikradda waxaa saaciday arrimo dhawr ah ooy ka mid ahaayeen:

Waqtigii la unkay xisbiga wuxuu ahaa waqti lagu jiro dagaalkii labaad ee adduunweeynaha, carriga Soomaaliyana waxaa waagaas ka taliynayey dawladda Ingiriiska oo jabisey Fashiistadii Talyaaniga, Xukunkii Faashiga ahaa ee talyaanigu wuxuu Soomaalida ku hayey cunaqabatayn iyo cabburin xad-dhaaf ah oo leh dhinca kasta, ha ahaato xag dhaqaale, xag bulsho iyo xag siyaasadeedba, xukun-kaas markuu dhacayna waxuu shacabka Soomaaliyeed dareemay nafis, waxaana soo gashay yidadiilo iyo waa cusub.

Waxaa waagaas dalalka “Aasiya iyo Afrika” ka jirtay naacoow gobanimadoon ah oo fanfiniinkeedu soo gaaray Soomaaliya,waxaa waagaas magaalada Xamar ku noolaa niman Talyaani ah oo ka tirsan Xisbiga Hantiwadaagga Talyaaniga. Nimankaas oo isqarin jirey ayaa dibedda u soo baxay ka dib markii Fashiistadii dhacday oo bilaabay inay cambareeyaan taliskii faashiga ahaa. Waxay kaloo sameeysteen naadi ay ku kulmaan. Yaasiin wuxuu saaxiib la ahaa qaar ka mid ah nimankaas, ooy is dhaafsan jireey fikradaha.

Yaasiin wuxuu bilaabay inuu fikradda gobanima-doonka la qaybsado bulshada,wuxuu si gaar ah u abbaaray dadkuu islahaa waa maskax furan yihiin. Waxaa dadkaas ka mid ahaa garaaniyaasha dawladda, ganacsatada, culumaa’uddiinka iwm.

Maalin maalmaha ka mid ah,ayuuYaasiin shir ugu qabtay gurigiisa dhalinayaro7 ama 8 lagu qiyaaso,wuxuu usoo jeediyey talo ah in la bilaabo dhaqdhaqaaqa xornimada-doonka Soomaaliyeed.

Wuxuu ku wargeliyay Yaasin dhalinyaradii in afarta dawladood ee waaweeyn oo xulufada ah kuna guuleystay dagaalkii labaad

,

·         Amerika

·         Ingiriiska

·         Ruusha

·         Faransiiku

Ay ka tashanayaan aayaha dalalkii Talyaanigu gumeeysan jirey oo hadda gacantiisa ka wareegay. Dalalkaasi waxay ahaayeen Soomaaliya, Eritrea iyo Libiya, wuxuu dhalinayardii ku guubaabiyay iney fadhiga ka kacaan oo ay dhisaan urur ka tarjuma danaha bulshada Soomaaliyed oo ah gobanimo iyo horumar, wuxuu sidokale Yaasin uu dhalinyardii ka codsaday in qof waliba uu casumo qof uu ku kalsoon yahay oo ka mid noqda asaasayaasha ururka.

Waxaan bilaabnay dhaqdhaqaaq, nin waliba wuxuu la xiriiray qofkuu yiqiin una ku kalsoonaa, inata laga xausto Dahir waxa uu casumay Cabdulqaadir Sakhaawuddiin oo ay saxiibo ahayeen, Allaha u naxariistee. Xaaji Maxamad Xuseenna wuxuu casumay Dheere Xaaji Dheere, labadoodaba Allaha u naxariisto.

Muddo bilo ah gudohood ayay dhalinyaradii isku uruursadeen 13 dhallinyaro ah oo diyaar u ah inay dhisaan xisbiga, una babacdhigaan halganka gobanimadoonka,

 

Dhismihii xisbiga 1.2

Sidaan qeybtii hore ku xusay, waxey dhalinyardii isku heleen 13 dhalinyaro ah oo nasiib u yeeshay inay noqdaan asaasayaashii Xisbiga SYL. Haddaba, magacyadii dhallinyaradaasi waa kuwaan.

1.     Yaasiin Xaaji Cismaan

2.     Cabdulqaadir Shiikh Sakhaawodiin

3.     Maxamad Cismaan Baarbe

4.     Maxamad Faarax Hilowle

 

5.     Sayidiin Xirsi Nuur

6.     Maxamad Cali Nuur

7.     Daahir Xaaji Cismaan

8.     Xaaji Maxamad Xuseen

9.     Khaliif Huudow Macallin

·         Cismaan Geedi Raage

·         Dheere Xaaji Dheere

·         Maxamad Cabdalla Xayeesi

·         Cali Xasan Maxamad “Verdura

Ugu horreeyntii, waxay dhalinayradii qol ay ku shiraan ka kiraysteen waddada “via Roma” ee Muqdisho. Shirar iyo tabaabusho ka bacdi,waxaa la soo gaaray xilligii si rasmi ah loo furi lahaa, loona diiwaangelin lahaa Xisbiga, habeenkii taariikhdu ahaymd 15ka Maajo 1943, ayaa Yaasiin Xaaji Cismaan soo hordhigay dhalinayardii barnaamijkii Xibiga oo ka kooban 13 qodob.

Qodobadaas waxaa ka mid ahaa intaan inata muhiimka ah,

·         In loo halgamo, lana xaqiijiyo gobanimada iyo madaxbanaanida ummadda Soomaaliyeed.

·         In shanta Soomaaliyeed la mideeyo, hal maamulna la isugu keeno.

·         In xoog la saaro tacliinta, siiba in lagu dadaalo waxbarashada dhallinyarada, iyadoo la aaminsanaa inaan horumar iyo madaxbanaani la gaari Karin tacliin la’aanteed.

·         In af Soomaaliga la qoro oo weliba la qaato farta Cismaaniyada, iyadoo fartaas loo arkayey inay tahay mid waddani ah.

·         In shacabka lagu baraarujiyo halganka gobanimadoonka iyo madaxbanaanida.

·         In la tirtiro caadooyinka iyo dhaqamada foosha xun ooy ka mid yihiin qabyaaladda, quursiga, iskala takoorka iwm.

Kuwaas ayey ahaayeen qodobadii ugu muhimsanaa, qodobada haray waxay badi ku saabsanaayeen xeer-hoosaadka iyo maamulka xisbiga, qodobada dhammaan waa la isku wada waafaqay, Yaasiin wuxuu kaloo  soo jeediyey in la doorto Guddoomiye iyo Guddoomiye-xigeen.

Wuxuu ku taliyey in labadaas jago aan loo magacaabin xubno ka soo jeeda qabaa’ilka waaweeyn si looga hortago tartan iyo awood-sheegasho qabiil oo mustaqbalka wiiqda xisbiga, halgankana curyaamisa, Iyadoo taladaas la tixgalinayo waxaa la doortyay labadaan mudane:

·         Cabdulqaadir Shiikh Sakhaawodiin – Guddoomiye

·         Xaaji Maxamad Xuseen – Guddoomiye-xigeen

Yaasiin Xaaji Cismaan isaga qudhiisa waxaa loo doortay xoghaye guud, waxaa kaloo la go’aansaday inaan durbadiiba la soo bandhigin ulajeedada siyaasadeed ee Xisbiga ilaa iyo intuu ka hanaqaadayo, Sidaas daradeed waxaa xisbiga loo bixiyey magaca ah “Somali Youth Club” ama Naadiga Dhallinyarada Soomaaliyeed, waxaa sidaas loo yeelay in Maamulka Ingiriiska loo tuso Xisbiga inuu yahay naadi dhallinyaro oo u go’an arrimaha bulshada iyo dhaqanka si looga gaashaanto carqalad iyo tacaddi ka imaan kara xaggiisa.

Subaxdii 15 Maajo 1943 waxaa sharaf  ahayd iney tagaan xafiiskii Dhiinsiga Ingiriiska iyagoo wata codsigii (petition) lagu dalbayey ruqsada naadiga,codsiga waxaa u qadimay Dhiinsiga mudane Cabdulqadir Shiikh Sakhaawodiin oo ah guddomiyaha xisbiga.

Dhiinsigii Ingiriisku markuu akhristay codsiga wuxu yiri, waa idiin oggolaaday inaad Naadiga furataan, waayo annagu waxaan nahay dawlad dimuqaraadi ah, waxaanse idiinkaga digayaa inaad sameeysaan haba yaraatee wax allaale iyo wixii dhibaato u keeni kara amniga iyo xasillonida dalka iyadoo hadda lagu jiro xilli dagaal oo xasaasi ah” dhalinyaradii waxa aydhaheen hawraarsan. 

 

Alle Mahaddii ayay yidhah-deen dhalinyardii markii loo  diiwaangeliyey xisbiga. Isla markiiba wax ay  ku dhaqaaqeen hawshii baaxadda weeyneyd ee sugeeysay. Waxay  afar qol ka kireeysteen daar u dhow Afarirdoodkii Xamar, afartaas qol waxay u adeegsadeeen  fasallo lagu barto farta Soomaaliga, Afka Carabiga iyo Ingiriiska.

Waxay dhalinayradii qorateen macalin Sudaani ah oo duruusta Carabiga iyo Ingiriiska bixiya. Waxay kaloo qolalkaas u isticmaali jireen xarunta Xisbiga iyo makhaayad shaah iyo Kafee oo lacag jaban lagaga gado xubnaha xisbiga iyo weliba meel lagu dhageeysto Raadiyaha, laguna akhristo jaraa’idka si loola socdo akhbaarta adduunka.

Waxaan kaloo qaadnay tillaabooyin ku aadan nidaamka iyo maamulka xisbiga,waxaa la hirgeliyey calanka iyo astaanta xisbiga, waxaa kaloo la daabacay kaaraka xubinimada (membership card) iyo qorallo qeexaya mabaadii’da Xisbiga.

Waxaa xubnaha lagu qoray tabarucaad joogto ah si loo daboolo kharashka maamulka. Dadka shaqeeya,waxay ku qoreen iney bixiyaan 20% mushaharkooda,habeenka axadda waxaa loogu talagalay in la baraarujiyo xubnaha iyo dadweeynaha iyo in lala qaybsado wixii war ahoo cusub iyo qorshe ah ee soo aadan.

 

Magac badelidii xisbiga syc-syl 1.3

Bishii Maajo 1947 ayaa waxaa la go’aansaday in isbeddel lagu sameeyo magaca Xisbiga, lana muujiyo awoodiisa, sababahaan soo socda awgood:

Xisbiga oo xidideeystey oo shacabka dhexdiisa ka kasbaday kalsooni aan la loodin Karin.

Damaca gumeeystayaasha, Ingiriiska oo ka dhawaajiyey inuu rabo in Soomaaliya oo idil loo dhiibo iyo Talyaaniga oo u xusulduubayey in la soo celiyo maamulkiisii,axsaab Soomaali ah oo ku saleeysan hab qabiil, gacansaarna la leh quwadaha shisheeyaha oo Xisbiga laga horkeenay.

Galab ayaa Xisbigu qabtay shir lagu cusamay Soomaali iyo Ajnabiba, waxaana halkaas khudbad ka jeediyey, isagoo ku hadlaya magaca Xisbiga, Yaasiin Xaaji Cismaan oo ku dhawaaqay in Xisbiga loo bixiyey Somali Youth League (SYL), uuna yahay Xisbi siyaasi ah, oo dagaal ba’an kula jira gumeeysiga.

Ayaamo ka dib amar Ilaahay waxaa aad u xanuunsaday Yaasiin Xaaji Cismaan xanuun loo maleyay inuu ahaa Duumo (malaria) Yaasiin wuu dardaarmay ka dib markuu dareemay in jirradiisu tahay mid halis ah,

Wuxuu ka dardaarmay in jaga Xoghayaha Guud loo dhiibo Cabdullaahi Ciise Maxamuud oo madax ka aha faraca Xisbiga ee Beledweyne,ayna wada shaqeeyn jireen. Rag dhawar ah oo katirsan syl ayaa tagay Beledweeyne oo Cabdullaahi u soo raacay Xamar. Cabdullahi wuxuu la kulmay Yaasiin,wuuna aqbalay taladiisii, maalmo ka dib Yaasiin wuu geriyooday Allaha u naxariistee, waxana gudoomiye noqday suu dardaranku aha C/laahi Ciise Maxamuud,

Cabdullaahi Ciise allaha u naxariistee meeshii ayuu hawshii ka sii waday, wuxuu ugu adeegay Xisbiga iyo Shacbigaba si naftihurenimo ah, daacad ah Soomaalinimo wuxuuna guulo ka soo hoyey gudahaba iyo dibeddaba Cabdullaahi wuxuu noqday Raiisulwasaarihii ugu horreeyey ee Soomaaliyeed sanadkii 1956.

Dhagaxtuur iyo dhimashadii xawo tako 1.4

bishii Juun 1946 uu Wasiir Dibadeedka Dawladda Ingriisku, mudane Bevin soo jeediyey in gayiga Soomaaliyeed oo idil, oo Jabuuti maahee inta kale Ingriisku gacanta ku hayey, la isu geeyo hal maamul oo Ingiriiska hoos yimaada, Qaramada Midobayna kor ka ilaaliyaan loo dhiibo.

Waxaa qorshaha Ingiriiska ka soo horjeestay Ruuushka iyo Maraykanka, leegadu aad ayey ugu riyaaqday hindisahaas oo waafaqsanaa himilada iyo bartilmaameedka siyaasadeed ee leegada. Dhanka kale Talyaaniga oo ka ficil qaadanaya hindisaha Ingiriiska damacweeyna ka qabay Soomaaliya ayaa dardar cusub gelieyey dadaalkuu ugu jirey inuu carriga Soomaaliya mar kale gacanta ku dhigo,

Dhacdadii 11ka Jannaayo 1948 dhammaadkii 1947, ayaa waxaa nalaku wargeliey inuu magaalada Xamar imaanayo Guddi ka socda Afarta Quwadood (Maraykanka, Ingiriiska, Faransiiska iyo Ruushka) “Four Power Commission”. Muhimada Guddigu waxay ahayd xaqiiqo-raadis iyo inuu u kuurgalo rabitaanka iyo himilada siyaasadeed ee shacabka Soomaaliyeed .

Intaan guddigu imaan, Leegadu waxay qabatay shriweeyne ay ka soo qaybgaleen Guddiyada Leegada ee gobollada Soomaaliyeed oo idil, si looga wadatashado, meelna la isula dhigo mawqifka Leegada ee ku aadan Guddigaas. Wadatashi iyo dood dheer ka dib, Leegadu waxay go’aansatay in la codsado in Soomaliya ay wadajir u maamulaan Afarta Quwadood. Go’aankaasi wuxuu ku saleeysnaa laba aragti oo ah:

Inaan marnaba la aqbali karin in la soo celiyo Talyaaniga oo la ogyahay maamulxumadiisa iyo waliba dhibaatda uu u geeystay ummadda Soomaaliyeed.

Inkastoo Ingiriisku ku dhawaaqay inuu Soomaalida oo idil meel isugu keenayo, loona riyaaqay oraahdaas haddana waxaa la istusay inaan la aamini Karin Ingiriiska. Leegadu waxay Ingiriiska u aragtay Dawlad weeyn oo mustacmir ah oo aan la iska kicin Karin mar hadday kugu habsato.

Guddugii wuxuu yimid Xamar 6dii Jannaayo 1948, waxaa la qorsheeyey in urur waliba uu dhoolatus ku maro Guddiga hortiisa oo ah halka Hotel Curuuba hadda ka dhisan yahay, wagaasna ahayd xarunta Guddoomiya Ingiriiska, waxaa buuq, sawaxan iyo dhoolatus isku daray axsaab iyo kooxo Soomaaliyeed oo Talyaanigu maalgeliyey oo meel kasta la maray calamo Talyaani ah, iyagoo ku dhawaaqaya Talyaani, Talyaani.

Leegadu waxay codsatay in maalin gaar ah la siiyo ooy cududooda muujiyaan, waxaan ay kaw warheleen xubnihii “SYL” in la rabo in la carqaladeeyo bannaanbaxa iyo dhoollatuska Leegada. Leegadu markay darastay xaaladda, waxay go’aansatay in haddii la carqaladeeyo ay weerar ku qaado oo abbaarto Talyaaniga oo ah kan soo diraya kooxaha Soomaaliyeed,

Subaxdii 11 Jannnayo 1948, naadiga waxay ku reebneen  5 dhalin yaro horseed ah iyo qaar dumar ah. Intii kale waxay abaabuleen bannaabaxii, iyagoo ku gudajira hawshii, waxaa soo gaartay qaylodhaamo in la soo weeraray Naadiga ooy soo weerareen kooxo Soomaali ah oo Talyaanigu soo diray, ka dib wey isqeybiyeen qaar waxay u dirneen Naadiga inay difaacaan, intii kale waxay weerar ku qaadeen Talyaaniga, halkaas waxaa lagu dilay 54 Talyaani ah, waxaana lagu dhaawacay 55,

Dhanka somalida waxaa la dilay Xaawo Cismaan (Xaawo Taako) waxaa leegada gacan siiyey askarta Somaaliyeed ee Ingiriiska u shaqeeynayey oo hoos Leego ka ahaa, naadigu wuxuu ku yiil ka soo horjeedka meesha laga dhisay taallada Xaawo taako.

Xaawo Cismaan Xaawo Taako

Dhacdadii dhagaxtuur bishii Sebtembar 1949 ayaa waxaa furmay kalfadhigii Golaha Guud ee Qaramada Midoobay, Kalfadhigaas ayaa laga sugayey inuu go’aan ka gaaro aayatiinka dalalkii Talyaanigu gumeeysan jirey ooy Soomaaliya ka mid ahayd.

Leegadu waxay New York u dirtay Mudane Cabdullahi Ciise si uu cabbiro Mawqifka Leegada oo ahaa in Afarta Quwadood ay wadajir u maamulaan Soomaaliya, madaxbannanina ku gaarsiiyaan muddo 10 sano ah iyo inaan marnaba dalka lagu soo celin Talyaani,waxaa xusid mudan in kharashkii ku baxay safarkiisa ay ku tabaruceen gabdhaha Leegada oo gaday dahabkoodii,

Intii aanu dhoofin  ra’iisalwasare C/laahi Isse  maxamuud waxa dhacday qisadan, R\wasaare c\laahi ciise intii aanu wadanka kadhoofin waxaa la damcey in talaal sun ah lagu dhufto laakiin markii xog la heley waxaa bedelkiisii galey wadani ay isku eekaayeen waxa muwadaankaas layiraahada magaciisa maxamed yusuf muure oo isugu ku tala galey in isaga dhinto intii uu dhiman lahaa masuulkaas oo waqtigaa shaqo badan u taalo, mudane maxamuud yusuf muure amar alle ma uusan dhiman balse caafimaad kiisii ayey irbadii wax u dhintey oo wuxuu noqdey nin aan dhalin, bal isu eeg heerka maalintaas iyo manta faraqa u dhexeya, ogow dalku weli muwaadin waa u baahan yahey xaaladuna meeshii waa ka xun tahey,

 

Maxamud yusuf muure

 

Bishii Oktoobar horrankeedii waxaa la helay farriimo muujinaya in Soomaaliya loo dhiibi doono Talyaaniga. 5tii Oktoobar 1949 ayaa Leegadu mudaaharaad ka dhan ah Talyaaniga, ku sameeysey goobta loo yaqaan Dhagaxtuur.

Ingiriiska wuxuu soo diray askartiisii oo amar ku bixiyey in 15 daqiiqo gudahood dadka mudaaharaadaya ku kala dareeraan. Haseyeeshee lagama yeelin balse waxaa loogu jawaabay dhagax lagu tuuray askarta oo lagu asqeeysiiyey, Waa sababta goobtaas loogu baxshay Dhagaxtuur.

Askartii waxay dadkii ku fureen xabbado, waxaa halkaas ku dhintay laba qof swaxaana ku dhaawacmay 50. afar booliska Ingiriiska ah ayaa halkaas lagu dhaawacay.

Ingiriisku intaas kuma ekaan ee wuxuu musaafuris ku xukumay qaar ka mid ah madaxda Leegada. Daahir , Mohamud Maalinguur, Cali Xirsi, Ottavio iyo Xaaji Diiriye Xirsi.

Sonoqoshadii mamulkii talyaniga 1949 1.5

21kii Nofembar 1949 ayaa Golaha Guud ee Qaramad Midoobay soo saaray go’aankiisii ahaa in Soomaaliya loo dhiibo Maamul Talyaani ah oo 10 sano ah, Qaramada Midoobayna ku ilaaliyaan. Bishii Abriil 1950 ayaa maamulkii Talyaanigu la wareegay xilkii Soomaaliya, maamulkaas oo la magacbaxay “Amministrazione Fiduciaria Italiana della Somalia” (AFIS). Waxaa Talyaaniga weheliyey Guddi ka kooban saddex dal Masar, Filibiin iyo Kolumbiya oo wakiil ka ah Qaramada Midoobay ilaalinayana sida Talyaanigu u fulinayo hawsha lagu aaminay.

Ka dib markuu soo noqday Talyaaniga waxaa galay damac ah inuu muddada dheereeysto. Wuxuu isku dayey inuu kala qaybiyo Soomaalida kala gado qabyaaladda xoojiyo, Leega laaluusho abuuro axsaab uu ku adeegto Intaasoo dhan wuxuu u sameeynayey wuxuu rabay inuu dheereeysto muddada isagoo u tusaya in Soomaalidu sidaas rabto qorshahas waxaa si aan gabbasho lahayn u hor istaagay Leegada oo beeneeyey.

Waxaan jeclahay inaan inala yar wadaago sheeko yar oo dhexmartay daahir oo katirsanaa ururka iyo Xubintii Filibiin ee Qaramada Midoobay. Waxay uruku dareemen in wakiilka Filibiin uu u nugul yahay Leegada, daahir oo af Ingiriiska xoogaa ku fiicnaa ayaay Leegadu udirtay inuu xirir hoosaad la sameeyo wakiilka filibiin wakiilkii waa ay isbarteen daahir, aad ayuu wakiilku u taageeray ururka isagoo siin jiray xog iyo akhbaar muhim ah.

Waxayse ugu darnayd daahir suu sheeg maalintii uu wakiilki filiban yiri ma iisiin kartaa billawihii aad ku disheen talyaanig, aad ayuu uganaxay daahir, daahir oo argagaxsan ayaan ku yiri wakiilkii wax qalab ah oo aan hayno ma jiro,runtii waxay ahad arin aad u adag daahir iyo leegadu waxa ay umaleeyen in wakiilkaas laftigiisa uu wadankiisu kujiray halgan xornimo doon ah,

Waxaa dhacday in Talyaanigu xirxiray qaar ka mid ah madaxda Leegada ee Kismaayo sanadkii 1952. Leegadu waxay sameeysey mudaharaad. Rabshadihii waxaa lagu dilay nin Talyaani ah, leegadu waa sii waday halgankeedii ilaa ay ku guuleeysatay doroshooyinkii dawladaha Hoose ee 1954.

Markaas ayaa Talyaanigu quustay oo beddelay siyaasaddiisii, dantuna ku kalliftay inuu soo dhaweeyo Leegada, waxaa farxad iyo raynrayn ahayd markii 12ka Oktoobar 1954 la taagay calanka Soomaaliyeed, Calankaas farshaxankiisa iyo hindisihiisa waxaa lahaa Allaha u naxariistee Maxamad Cawaale Liibaan oo ka mid ahaa madaxda Leegada.

 

 

qaybta 2aad

(Haud and reseve area iyo nfd)

 

Bixintii ingiriiskahaud and reserve area

5 January 1955kii ayay dawlada ingiriiska London kaga dhawaqday  war murugo leh kuna saabsan heshiis “agreement” bishii November 1954 la gashay dawaladda Ethiopia oo ay kuwarejisay “Haud and Reserve Area” laga bilaabo 28 February  1955 dawaladda ingiriiska waxay heshiiskas u cuskatay “mucahado” labadda dawladood ingiriiska iyo Ethiopia dhex’maray dabayaqadii qarnigii 19aad 1898,

Dhawaaqi lama filaanka ahaa ee kasoo yedhay dawaladda ingiriiska amankaag iyo jahwarer ay kuriday dadkii somaliyeed mudo haraad balaadhan ayaa laga abaabulay dalka oo dhan rag iyo haween yar iyo weyn weer cad ayaa madaxa laguwadda xidhay, madaxadii dalka oo dhan hargiesa ayay isugu yimadeen waxa la,go’aan saday in la-asaso jabhad aan hubeysanen oo mushtamaca Somaliland mideysa kana hortagta masiibadii dalka lasoo daristay waxaana jabhadaas lagu magacabay NATIONAL  UNITED  FRONT (NUF)  qarnigii 19 dabayaqadiisi 1884-86 dawladda ingiriiska waxa ay qaba’ilka Somaliland lagashay heshiisyo “agreements” ay ku balan qadeyso in ay ilaaliso iyaga iyo deeganadoodaba, shacbiga Somaliland waxa ay dawladda ingiriiska ku edeyeen in ay heshiisyadaas ku balan furtay, waxa la go’aamiyay in dawaladda ingiriiska loo diro wafti ka codsadda in ay ballan furkaas ka noqodaan,

Waftigaasi waxa uu ka koobna,

       I.            Michael mariano

    II.            Gudomiye dubbe cali yare

 III.            Suldaan abdulahi suldaan diriye

IV.            Suldaan abdirahman suldan diirirye

Gidigood alle’haunaxristee, weftigaasu markii uu London gaadhay waxa lagu dajiyay hotel can ah oo kuyaaala magaladda badhtankeda laguna magacaabo Cumberland hotel waftigii qareeno “layers” ingiriisi ah ayey qabsadeen, dood ba’an oo circa isku sharertay ayaa arintii weftigu la socday ka aloosantay aqalka hoose ee barlamaanka ingiriiska (HOUSE OF COMMONS)

Marlabaad waxa lago’aansaday in uu waftigu u safro magaalada new-york si-arinta loo hor geeyo qaramadda midoobe waxa waftiga kusoo biray suldaan bixii fooley oo ahaa somali, hase yeehse qaramadda midoobe waalagu soo hungobey waxana lagala kulmay waji gabax, 

 

Dagaalkii anglo Ethiopia iyo Italy

Haud and reserve area oo ay dagan yihiin beelaha Somaliland iyo beelaha ogeden qaar kamid ah, siiba rer isxaaq dawaladda ingiriiska ayaa gacanta kuhaysay kadib markii dawaladda talyaaniga dib looga qabsaday dalka Ethiopia 1941dii, sida lawadda ogayahay xukuumahadii talyaaniga ee Mussolini ayaa Ethiopia ku duulay 1935tii oo qabsatay oo muddo shan sanadodna haysatay, boqor xayle Selassie  mudadaas wuxuu deganaa dalka ingiriiiska magaladda xeebta ah ee path

 

Xayle Salassie iyo haud and reseve area

30kii april 1960kii wafti uu hogaaminayay maxamed xaaji ibraahim igaal oo ka koobna isaga iyo sadix wasiir oo kala ahaa Cali garaad jamaac  Axmed xaaji duale iyo xaaji ibraahim nuuur ayaa London usafaray, weftigu wuxuu usocday in uu dalwaladda ingiriiska ka codsado madaxbananida Somaliland ka hor 1dii july 1960 kii si tariikhdas ay Somaliland ay ula-midowdo somaliya, 5tii may 1960 ayaa shir labo geesod ah lagu qabatay xafiiskii wasiirkii mustacmaradka, mr Ian macleod waxaana lagu heshiyay madaxnbananida Somaliland laga bilaabo 26kii june 1960kii, Harlod mcmilan reysal-wasarihii ingiriiska ayaa barlamankiii hortisa kashegay in wefti Somaliland ay London joogan, wuxuu weftigu dawladda ingiriiska kacodsaday in aynu madaxbananida u ogolaano ka hor 1da july, anagu hadanu nahay  dawaladda ingiriiska arinkaas waxba kama qabno lakin anagu mab-da a ah somaliweyn Pansmalism  mataagereno,

19kii may 1960kii maxamed haji ibarahim igal iyo sadixdii wasiir iyo ahmed mahamed qaybe oo London kasoracay ay uso abambaxeen adisabab Ethiopia ujeedada safarkani waxa uu ahaa in boqorka xayle salassie in lag codsado soo celinta “haud and reserve area” borkii qasrigiisi ayuu waftigii kuqabilay, dhinaca midigtiisa waxa fadhiyay reysal wasarihii ato akilo hapte walde, iyo dhowr wasiir uu kamid ahaa wasiirki arimaha gudaha uu boqorku sodog u ahaa dhinaca bidixdda waxa fadhiyay danjire qaybe iyo wasiiradii Somaliland, labada geesod waxa turjumaan ahaan ufadhiyay oo boqorka kasoo horjeday C/rahman sayid maxamed cabdile xasan wasiir kuxigeenki arimaha gudaha ee Ethiopia shirka waxa kaloo fadhiyay xaaji farax xayd, xaaji faarax khaalid,

Sodhaweyntii boqorku sodhaweyay kadib, waxa hadalkii qatay Maxamed haji Ibrahim igal wuxuu hadlkiisi kufuray amaan balaadhan uu boqorku amaanay waxa uu isla markaas boqorka kacodsaday in uu indho naxariisleh ku eego baahida ay qabailka somaliyeed  uqaban (haud and reserve area) sadixdii kale ee wasiir hadalkii ay iska dabaqateen oo hadalkii Igaal ayay sii xojiyeen, dhinaca Ethiopia waxa uun hadlay boqorka xalyle salassie wuxuna yidhi somalidu waa qomiyad katirsan qowmiyadaha Ethiopia lakin uu isticmarkii dufsaday wuxu yidhi tusaale ahaan xoghayihiina isaga oo farta ku fiiqay qaybe hadii uu galabta uu adisababa uu dhexlugeeyo lagama garan karo dadka ethioian-ka,

 Boqorku waxa uu xusey oo halayeeyo Ethiopian ah kusheegay Sayid Mohamed abdulahi hasan, cumar samatar iyo xaaji farax xayd, wuxuu boqorku intaas raciyay Haud and reserve area idinka iyo xoolihiinu waad ku nolankartaan oo hashiinu ilaa adisabab ayay daaqi kartaa waase dal Ethiopia katirsan gorgortana kama furna,

Boqorjku waxa uu kadalay Eritrea oo ay dawlada talyaanigu gumeysanjirtay balse Ethiopia lamidawday 1952kii, waxa uu kudheraday masharuucyadii uu ka fuliyay isaga oo kharirada eritrea farta ku fiiqaya, Boqorku wuxuu nosojediyay in marka hore Somaliland iyo Ethiopia midooban dabadedna ay somali weyn raadiyaan taas oo uu kushegay “our province banadir” wasiiradii Somaliland hadalkoodi hore uun bey ku celiyeen halkaas markey mareysay ayaa boqrku usojediyay in odayaal ogaden ah ay sugayaan boqorka marka ay iska sii nastaan inta boqorku markale isusoolabanyaan haseyeeshe nasashadii kadib waxa loo shegay waftigii somamliland in uu dhmaday shirkii,

Subaxdii danbe wargeska the “Ethiopian herald” ayaa dabacay war kooban oo sheegaya boqorka oo qabiley afar mas’uul oo Somaliland kayimid iyo karanigoodi “Four officials and their clerk” warkaas koban waxa ku dul dabaacna arji dheer oo loo nisbeyay odayaal ogaden ah, kuwaas oo boqorka kacodsaday in uu dadkooda iyo dalkooda uu uga badbaadiyo nimanka hororka ah ee Somaliland kaso duulay, waxa ay ahayd arin lagasii shaqeyay kahor inata aan weftiga Somaliland u dulin adisababa,

Intii aanu waftiga adisabab kalaaban aya Maxamed Ibrahim igaal lakulamay safiirkii sudan ufadhiyay Ethiopia Jamal maxamed ahmed, wuxu u usheegay war uu ka helay ilo looga qaateen ah siduu yidhi oo odhanaya in ay Ethiopia isu diyaarinaysay werer ay Somaliland kuqabsato marka ingiriisku kabaxo,

Igaal markii uu hargiesa kusolabtay ayuu dawladda ingiriiska uqoray fariin ku sabsan arintan, naxdinta leh dawaladda ingiriisku waxa ay kusoo jawaabatay in aysan dhicikareen iney Ethiopia kuso duusho Somaliland isla markaana ay qabsato, iyadoo radkayagii qoyanayahy in laqabsado Somaliland ma’aqbalayn.

 

Xusbiyadii Somaliland protectarete

Tan iyo 1884 markii gumeystayashi yurub qaybsadeen qaarada Africa halganada xoreynata ee isdaba jooga kuwo aan marna damin ayay ahaayeen;

Qababka ayaa isbadelayaye qasdigu mid ayuu ahaa madaxbanani qaran; maxmayadii Somaliland qaramadii hanqalka lakacay ayay kamid ahayd.

Inaga oo soo kobeyna halgankii hubeysanaa ee sayid Mohamed hasan waxa xigay dhadhqaaqyo siyaasaded ee maxamiyadii Somaliland kahano qaday soddoneeyadii qarnigii 20d

Dhaqdhqaqyadaas oo ahaa laba nooc qaar qa’baila iyo qaar madaniya oo ururo bulsho ku ururaya, qaybtas madniga waxa kasoodhex baxay ururkii somali national society ee 1945 lagaga dhawaqay burco, afsomali waxuu kunoqonayaa bulshadda somaliyeed ee wadaniga ah, waxana loosogabin jiray sns,

Sida aan xogta kuhelay ama waayihii barigaa ogaa snc waxa ay kukoobneyd ururinta bulshada somaliyeed kahortaga qabyaladda iyo gubabinta dadweynaha,

SOMALI NATIONAL LEAGUE SNL wuxuu ahaa xisbigii siyaasiga ee horseedka unoqday halgangii maxmiyadii Somaliland protectrate,

Shacbiga intiisa badan waxay xisbiga waxa ay uyaqaneen snl sidaana waalagu dhawaaqi jiray afka carabigaa waxa looyanay raabidadda;

Snl waxa ay ahayd xarako wadaniya gumeysi diid ah oon kamid ahayd dhaqdhaqaqyadii gobonimo doonkii ahaa ee kasocday Africa,

Snl oo kasoo xuub siibatay sns-tii waxalagaga dhawaaqay shirweyne lagu qabtay burco 1951, abaabul siyasaded ayaa markale istiqaaday oo ay umadu kuhilineysay amaba qaad cusub oo siyaasaded oo lagu xaqiijinayay madaxbananida Somaliland,

 shirweynayaashi snl aynu laba ka sooqadano’

A.   Shirwyniihi 1aad ee snl oo lagu qabtay burco 1951 waxa lagu ogoladay sugantida asasiga ee xisbiga waxana hogaanka loodortay

a.      Sheikh jamac warsame gudoomiye

b.     Maxamuud jamac uurdoox xoghayah guud

B. shirweyne kale waxalagu qabtay burco juun 1957 dib u’eegista sugananta xisbiga kusugnanta xisbiga kasakow waxalagu doortay

       i.            Xaaji cumar faarax askar gudoomiye

     ii.            Mohamed haji Ibrahim igal xoghaya guud

Ujeedoyinkii snl

Xusbiga snl sidii dhaqanka xisbiyadii lamidka ahaa ay ahayeen wuxu lahaa barnaamij siyaasiya iyo dastuur uu ku kala waday hawshiisa,

Ujeedoyinkii xisbiga waa ugu mudnaa

·        Ladagalinkii qabyalada iyo cuduradii ijtimaaciga ahaa ee bulshada kala kaxenayay

·        Xoreynta dalka laga xoreynaayo gumeysigii ingiriiska

·        Mideyntii dadka si awoododa loogu jiheeyo ladgalanka gumeysiga

·        Xoreyntii iyo mideyntii shanta somaliyeed

 

Joma Kenyatta iyo nfd

1961kii ayaa loo-ga yeedhay mosco danjire ahmed maxamed adden qaybe waxaa loo’diray nairobia, waqtigaa dawaladda somaliya ayaa kudodeysay nfd in lagusoo daro inta ay Kenya xoriyadd qaddan,

Mahamed ali murjaan oo garyqaan ahaa oo hooyadii somali ahayd ayaa arintaas kashaqenayay, abihii c/laahi cali murjaan wuxuu aha Yemeni beydaani ah oo taajir ahaa,isaga iyo qoyskiisu xamar ayay degananjireen intii aney nairobia uguurin kahor, markii ay somaliya xoriyadda qadatay ayay isaga iyo xaskiisu ay u gureen nairobia,markii ay Kenya xoriyadii qadatay c/laahi cali murjaan iyo rerkiisi waxay u gureen cadan, markii ay cadani xoriyadii qadatay ayay London u wareegen,maxamed waxa uu aha garyaqaan kaga shaqeysan jirey maxkamadaha Kenya,a qaybe waxaa Nairobi loogu diray in uu qadiyadda nfd Mohamed cali murjaan uu kalataliyo,

Maxamed cali murjaan uu xirir lalahaa  xoghayihii ingiriiska sir Evelyn Baring, waraaqihii ay ingiriiska u qori jiranay ee arint nfd ayuu ugeynjiray xoghayihii badhsabka oo qoralaas soosexijiray, waqtigaa waxa muqatay in ay badhsabkii Evelyn Baring iyo wasiirka mustacmarka Reginald Maudling ay tageersanyeen in nfd lamidowdo somaliya, shirlagu qabtay Lancaster House, oo  loga hadlayay madaxbananida Kenya ayaa somaliya loo ogoladay in ay wafti usodirsato, shirkaasi wuxu go’aamiyay labo arimood oo kala ahaa,

·        In ay Kenya xoriyadda kaqadato 12-ka December 1962.

·        In shacbiga NFD afti laga qaado.

Natiijadii aftida waxa ay noqotay in 85% ay doorteen inay lamidooban somaliya, nasiib daro intii aan natiijadas lafulin ayaa wasiirkii labedelay waxana lagu bedelay wasiirkale oo laodhanjiray Duncan Sandy, MR. Duncan Sandys natiijadii aftidii ayuu iska indha tiray, xiligaas 600 oo beeralay ingiriisi ah ayaa degenaa Kenya (highlands Kenya) intii aan nairobia jooganay waxangu yimid alle haunaxariiste Sheikh Cali Jimale oo ahaa wasiirkii arrimaha bulshadda iyo cafimaadka joomo Kenyatta oo xabsiga laga soo dayay ayaan beertisi “gantundu”  kuboqanay,

Sheikh ali jimale ayaa ku yidhi nfd waa dhul somaliyeed oo ingiriisku Kenya kudaray ee noo ogolaadda in ay somaliya sooracdo,

kenyentta wuxuu ugu jawabay nfd waa dal Kenya kamida mana ogolin in aya godo, wuxu intaa kudaray jubbada hoose wax ay ahaan jiratay dulkatirsan Kenya oo dagalkii 1aad ee dunidaa ayaa dawaldii ingiriisku abaalmarin usisay dawaladda talyaaniga oo ay xulufo ahaayen (reparation) anagu hatan kadoodimayno in Somaliya noo soceliso idinkuna nfd iskadaaya

 

 

Qaybta: 3aad

 

Xoriyadii 1dii luulyo 1960kii

6dii june 1960kii wefti ka koob’na  Mudane Mohamed Ibarahim Igaal, cali garaad jamac iyo ahmed Mohamed adden qaybe ayaa u anbabaxay muqdishu, shirar ayay qateen S.N.L iyo U.S.P intii anu waftigu an-babixin walagu amray in mideynta waqooyi iyo koonfur aan wax shorood ah lagu xidhin, shirkaas Cali Garaad Jaamac ayaa kayidhi israaca labadda gobol aan mudo lix-bailood ah aan dib udhigno, dadkii madasha joogay ayaa markaliya yidhi “La yaa garaad” maya garaad, gudigii markii ay xamar ay tageen waxa ay lashireen xukuumadii C/laahi ISSE, sidii weftiga lasoo faray waxa ay saxixen sharcigii israaca labada dal “act of union”

Dabaaldegyadii xornimadda,

Wa mid kamida hesihii calanka lagu mamusayay iyo malintii qiimaha badneyd ee 26kii juun  1960kii

Waa malin muran iyo, makeeki hadhe

Wa malin ilahay, maansheeye

Aan malno hasheena, maandeeq

Magowdo candhadii, gollaha marisee

Aan malno hasheena maandeeq

Dhaxan murugo iyo haraad mudane

Maantay curutoo mataaneysee

An maalno hasheena maandeeqeey

Magawdo candhadi gollah marise

Aan malno hasheena maandeeqeey

Waa malin duciyo bil-mawliidee

Waa malin ilahay, oo magac lee,

Aan malno hasheena maandeeqeey

Man jirto maanta midab-gumeysigiyoo

Waa malin caddoon madoobryne

Aan malno hasheen maandeeqeey

Aam malno hasheena maandeeqeey

Magowodo candhadi gollaha marisee

Aan malno hasheena maandeeqeey

Habeenadii xoriyadda laqadanayey ayuu Cabdulahi qaarshe alle’haunaxrisree ku luqeeyey heestana waxa iska lahaa Saxardiid maxamed oo jabiye loo yaqaan

26kii juun waxa ay dadka somaliyeed ku waberisteen necaw xornimo oo madaxbanani ah

Calankii ingiriiska ayaa lasoo rogay, waxana lasaaray calankii buluuga ahaa ee Somaliya, dabaal degas waxa uu kadhacay barxadii looyiqiin 26juun  hargiessa, maanta waxa ka dhisan masjidka ibraahim dheere, hogol roob ah ayaa galabtaas kuhooratay madashii xafladda xornimadda, galabtaas waxa lagu xasuusta gabayagii jidhidhicada lahaa ee “kana sib kana saar” ee uu tiriryay Cabdulahi Suldaan oo loyaqanay suldaan timacadde,

Gabeygaasi sidatanbuu ahaa,

Indhaweyd’ba waa taan sahalady sadaradadiye

Ma sifeen masooyankaan sayidkaw helaye

Seerkuleer ayaamahan mabixin soon fur dabadede

Subuucii dhamadaba mar baan sari jiray luuqade

Side laqabsaduu leeyahiyo subucyo dhadheere

Labadaba markuu seego way kaa surgucantaaye

An sifeeyo mantana tixday sihatay labtayduye

 

Anigoo sabiyoo

Sita leeb iyo qaanso oo

Siigadan isku asiyo

Sabad rer kafoganinoon

La ii aminin soofkiyo

Sacaan maanta an joogniyo 

Gabeygu waygu sugnaayo

Suxufiinta dhawaqdana

Anigawgu sareeye

Hadii ann sarsariigo

Ama aan sixi waayo

ama aan sarmo-seejo

ama aan kasal guuro

ama laygu saluugo

somalida imaqlaysay

I su’aala hadhawto

Ilahaan waxba seegine

Subiciisa qurankiyo

Sabbaxooyin ku sheegayow

Saciira iyo naciima

Rabigii kala seerayoow

Markay suurtu dhawaaqdee

Lasoo saaro makhluuqa

Shaqiga iyo saciidka

Malintaad kala soocdo

Dembigaan sameyanay

Rabiyow naga saamax

Subciyayoo ka dukeeyaye

Sowd kaleetona waa

 somali oo calan  taagata

saakay noogu horeysoo

insidayda tihiin iyo

in kalaanan saxeynine 

saddex wiik iyo maalmo

hadaan soor cuniwaayo

safrad laygama yaabo

sarina meyso naftayda e’

saaxirkii kala guuraye

sareeyow ma nusqaamow

aan sidu yahay eegno

kaana siib kana saar

ka-siddeetan  sabaan

calankanu sugeynayeen

sahankiisa ahaynayow

seerma weydo hilaacdayow

sagal maanta daroorayow

sigadii naga meydhayoow

saq-dhexaanu ahyne

kii soosarayoow cadceedow

samada kii u ee kaaye

xiddigaa mid la siiyayoow

saxiirkii kala guuraye

sareeyow manusqaamow

aan sidu yahay eegno e’

kaana siib kana sar

 

1kii sano ee kumeel-gadhka

Labadii gole ee barlamaanka waqooyi iyo koonfur ayaa fadhiistay 1dii

Juulay 1960kii waxa ayna madaxweyne u doorteen Mudane Adden Cabdulaahi Cusmaan,wuxu ahaa nin daacad ah oo aan qabyaladda aqoon iyo qarabo kiilka nadiifna ha oo somali oo dhan usimantay wuxuu kaloo ahaa hormuudka siyaasinta koonfur waqtigaas,waxa lagalay hawashii lagu dooran lahaa reysalwasarihii,xisbigii syl waxa ay tageeren C/laahi Ciise maxamud oo ahaa resal-wasariihii 10kii sano ee xukunkii talyaaniga ama (AFFIS) ee qaramada midoobe kor ka’ilalineysay, dhanka kale labadii xisbi ee SNL iyo USP ee waqooyigu ay tageeren Cabdirashiid Ali Sharmarke, madaxwyene adden adde waxa uu u magacabay resalwasaare C/rashiid cali sharmeke,

Cabdirashiid Cali sharmarke 25kii julay `960 kii ayuu ku dhawaqay xukuumadii ama golihii wasiirada (cabint councile) oo ka koobana

Magaca wasiiradda	Wasaraddaha
Cabdirashii cali sharmarke	Ra’iisal wasaare wasiirka 1aad
Cabdi xasan buuni	Ra’iisal wasaare kuxigeen
Ahmed xaaji du’aale	Wasiirka beeraha
Maxamed xaaji ibraahim igal	Wasiirka gashandhiga
Cali garaad jamac	Wasiirkii tacliinta
c/qadir maxamed aadan	Wasiirka maliyadda
Cabdulahi ciise maxamud	Wasiirkii arimaha dibedda
Sheikh cali jimcaale	Wasiirkii cafimaadka iyo shaqalaha
Sheokh cabdulahi mahmud	Wasiirkii warshadaha iyo ganacsiga
Cali mahamed  hiraabe	Wasiirkii warfaafinta
c/risaaq  xaaji xuseen	Wasiirkii arimaha gudaha
Mahamud  axmed  maxamed	Wasiirka cadaladda

 

Dawladaas oo kumeel gaar ahyed waxay soo diyaarineyeysay dastuurkii dalka, runtiina way ku guuleysteen mudo hal sano ah iney kuso diyaariyaan, waxaaana gobalada dalka oo dhan la gaarsiiyay sidii loogu codeyn lahaa dastuurka, bishii julay 20-1961dii ayaa loo codeyay dastuurkii soomaliya ku dhaqmi lahyed,

Sidii loo codeyay iyo percentage codeysay ama diiday waxa xusid mudan in waqtigaas uu wadanku goboladiisu ahayeen 9 gobol oo kala ahaa labo gobol oo waqooyi ah, Waqooyi galbeed hargeisa iyo Togdheer Burco halka koonfur ay ahayd lix-gobol oo kala ahaa Banadir, Jabadda hoose, Jubadda sare, Hiran,mudug iyo mijerteeniya,

Doortay	Codeeyay	%
Codeyay	1,760,540	90.59
kasohoejestay	182,911	9.41
xumaday		−
Guud ahan	1,943,451	100
Source: African Elections Database

 

 

Doorshadii 1961dii

1961dii markii dawladii Adden adde ee kumelgarka ahayd dhamaday mudadii 1ka sano ahayd ee lo igmadday soodiyaarinta dastuurka iyo dhisida haydaha dawlada oo ay kacawinayeen khuburo qaramadda midoobe kasocday,

Doorshadii 1961 ayaa waxa ku tartamay Adden Adde gudoomiyihii hore ee barlamaanka ahaana madaxweynihii halkii sano ee kumeel gadhka ahaa, Adden Adde wuxuu kasocday oo u caleema saratay inuu utartamo xusbigii SYL isagoo Adden Adde uu aha xubin katirsanaa ururka SYL, halka musharixii latartamay ee kasoo horjeeday Adden Adde uu ahaa Sheikh Cali Jimale oo mar kasoo ahaa wasiir dawaldii dakhiliga ee C/laahi Ciise, markii danbana Sheikh Cali Jimale wuxuu katirsanaa golihii wasiirada ee uu C/rashiid soo magacabay halkii sano ee kumeel garka,

Sidookale Shiekh Cali Jimale wuxu katirsanaa xubina ka ahaa ururkii syl ee xoriyadda udirirka ahaa, Adden Adde iyo Sheikh Cali Jimale waxa dhexmaray hardan adag inkastoo ay isku rer ahaayen kana soo jeeden koonfur waqtigaa warbahinta iyo jara’idaduba aaad ayay uga hadlayeen doorasha waxana xusid mudan inhabeenkii doorshada aan magaladda mugdishu  laga seexan,

Ugu danbeyn doorshadaasi waxaa kusoo baxay alle-haunaxriiste Adden abdule cusam oo noqday madaxweynihii ugu horeyay ee somaliya loona dhariyay mudo 6 sano ah waxayna doorashadaasi ku dhamatay nabad iyo si democar-diya, waqtigaas waxa doorasho kadhacday mareykanka oo ay udhaxeysay Democratic Party oo kasocday john f. kennedy  iyo Richard Nixon oo ahaa “republican party” Nixon wuxuu ahaa madaxweyhe kuxigeenkii Dwight D Eisenhower,

 Adden adde waxa uu usomagacabey reysal-wasaare C/rashiid Cali Sharmarke oo ahaa markii hore reysal wasariihii 1sano ee kumeel gadhka ahayd,

C/rashiid wuxuu markale soo magacaabay gole wasiiro oo ka kooban 11 xubnood, oo kuwii kumeel gaarka ahaa u badnaa intooda badanyed wasaaradahoodi lagu so celiyay, kuwa yarna xilkoodi waayeen, 20kii july 1961kii wuxu r/wasaaraha si rasmi ah ugu dhawaaqay liiskii golaha wasiirada oo kala ah,

Magacyadda wadiiradda	Wasaraddaha
c/laahi ciise maxamud	Arimaha dibadda
c/risaaq xaaji xuseen	Arimaha gudaha
Sheikh cali Ismael	Difaaca
c/qaadir soobe	Maliyadda
Mahamed Ibrahim igaal	Tacliinta
Cali jimcale garaad	Beeeraha
Sh cali jimcaale	Cafimaadka
Sh c/llaahi max'ud	Warshadaha iyo ganacsiga
Cali max'd hiraabe	Warfaafinta
Maxamud maxamed	Cadalada
C/nur max'd	Arimaha bulshada iyo isgarsiinta

 

Inqilaabkii 1961 sarkiishi rer waqooyi

Bishii December 1961.ayaa sarakiil rer waqooyi ah ay damceen iney inqilabaan dawaladii somaliya ee sanad ka hor noqotay dawalad madaxbanan oo xubina ka ah qaramadda midoobe iyo ururo badan oo calamiya, sarkiisha inqilaabka isku dayday waxa ay tirsanayeen “grevience” tabashoyin ka dhan ah koonfurta somaliya iyaga ay ku eedenayeen in koonfuri ay wax-walba qadatay oo aysan waqooyigu wax fa’iido ah aysan ka helin midowgii waqooyiga iyo koonfirta ee 1960kii markii labadda gobol ay madaxbaninidoodi ay ka qaaten gumeysigii rer yurub ee qarnigii 19 yimid Africa iyo asia ugu danbeyntiina qaradda Africa kala qaybsadeen sanadkii “1885 Berlin conference and Africa partition” markii ay sanadkii 1960kii ay xorobeen koonfurta iyo waqooyiga waxa ay bilaaben iney midooban iyagoo maanka ku haya mideenta somaliweyn waxaana taas ka markhaatiya dastuurkii 1961 aftida looqaday waxa ku qornaa in dhulka somaliyeed ee gacmaha ugu jira wadmadda dariska ah aan laga gorgortami Karin ayna tahay dastuuri in laraadiyo xoreynta dhulkaad maqan oo ay kamid yihiin “Haud and Reserve Area” iyo “northern front district NFD”

Ugu danbeyn sarakiishi iniqilaabka waday waa laqabqabtay lana xidhay inkastoo aan cabashadodi aan ladhageysan hadana waqtigaas wadanka waxa kajirey dawladda rayidda oo qofka muwaadinka u ugol in la’ilaaliyo xuquuqdisa iyo sharafkiisa, mudo kadib sarkiishi waa la fasaxay, lakiin tani ma aaney dhacdeen hadii dawladda “totalitarian” kalitalinimo ay wadanka kajirilahaydd sababtoo ah waxaan ognahay in sanadkii 1972 ay laysay sarkiil sadixa dawladii kalitaliska ahaydd ee Maxamed Sead Barre kadib markii lagu ee deyay iney qorsheenayeen inqilaab military oo ka dhan ah xukunkii Sead Barre taaso ay ahayd kaliya tuhun aysan ahayn wax cad sarkiishi lalayayna waxa kamid ahaa alle’haunaxriistee Salaad Gabeyre kadiye, Ainashe kadiye iyo Dheeldheel, dhamantood waa lawadda togtay waxan lagu dilay tuhun, halka siddan hore usoo xusnay ay dawladii rayidka uu madaxweyne ka ahaa alle’haunaxriiste Adden Abdule Cusmaan uu sarakiishi inqilaabka sameyay uu maxkamadda saaray akhirkiina lafasaxay oo xoriyadoodi loo soceliyay, wataas farqiqa udhaxeya dawladda democradic ah ee ilalinaysa waxa ay dadku ku heshiiyeen oo kamid ah dastuurka iyo xerarka kale, halka dawaldda kalitaliska ah ay ku tutumato xuquuqda muwaadinka uu dawladiisa ku leyahay iyo wajibaadka ka saran dawladda muwaadinka oo ay kamid tahay ilaalinta qof dhan kast sida amnigiisa, cafimaadkiisa,

Magacyadii sarkiishi inqilaabka isku dayay.

·        Laba Xidigle Xasan-kayd Cabdille Walanwal

·        Laba Xidigle Cabdillaahi Maxamed Adan Koongo

·        Laba Xidigle Muxumed-Awr Cabdillaahi Rooble

·        Xidigle Faysal Xaaji Jaamac Geedi 

·        Xidigle Cawil Cali Ducaale 

·        Xidigle Axmed Xaaji Diiriye 

·        Xidigle Cali Haaruun Rer Burco 

·        Xidigle Maxamed Sheikh Muuse 

·        Xidigle Cabdi Yusuf Abokar

·        Xidigle Maxamed Cabdiraxmaan Xaaji Jaamac

·        Xidigle Xuseen Maxamed Bulaale 

·        Xidigle Cabdillaahi Cabdi Faarax Dayr

·        Xidigle Maxamed Maxamuud Raage

·        Xidigle Cabdillaahi Saciid Caabi 

·        Xidigle Maxamed Maxamuud Saciid 

·        Xidigle Yuusuf Axmed

·        Xidigle Saciid Oogle

·        Xidigle Saciid Cali Giir 

·        Xidigle Cabdi Dhalac Cabdi

·        Xidigle Cabdikarim Cashur

·        Xidigle Cabdi-Xabashi Cali Xuseen

·        Xidigle Maxamed Warsame 

·        Xidigle Daa’uud Cali Yaxye 

 

 

qeybta : 4aad

 

Dagaalkii somaliya iyo Ethiopia 1964

1964tii ayaa boqortoyadii Ethiopia oo ahaydda boqortoyo mudo dheer jiratay oo ahaydda boqortooyo gaamurtay oo cudud ciidan iyo cududu dhaqaale labadaba leh’

Halka Somaliy ay afsano ahayd dawladd ciidan iyo dhaqalaba labadaba Somalia wey ka hooseysay Ethiopia wakhtigaas lakin dadka somaliyeed waxay lahayeen niyadsami aad usareysal oo waxayalaha ay ku taamayen waxa kamida ahaa mideynta shanta somaliyeed ee gumeysigii rer-yurub kala gogoyay oo qaarna ku daray wadamadda Kenya, iyo Ethiopi,

Ethiopia waxay daagal ku qaday Somalia 1964tii waxayna Somaliya kasowerartay dhanka waqooyi ee maanta loyaqaan Somaliland, nasiib wanaag cidinka xooga dalka waa iska cabiyay wererkaas,

Markii uu dagaalkii dhamaday ay madaxdda qaranka oo uu ugu horeyo madaxweynaha qaranak alle ahunaxariiste Adden C/laahi “Adden Adde” iyo talyihii ciidanka wakhtigaas General Daud C/laahi Xirsi oo ahaa hormuudkii ciidanka ay kudayanjireen wanaagisa Daud wuxuu ahaa talye ay jeclayeen ciidnka xooga waxaana talye ku xigeen u ahaa Maxamed Siyaad Barre oo markii danbe wadanka inqilaab ciidan ku qabsaday oo mudo 21sano uu katalinayay somaliya markii danbe jabhado iyo kacdoon dadweyne meesha lagaga turay 1991,

Sarkiishi bilad sharafta ay gudoonsiyeen madaxwne Adden Adde iyo talyihii ciidanka Daud C/laahi xirsi ayaa gudoonsiyay bilado sharafeed ama bilado geesinimo waxa kamid ahaa dadkii lagudoonsiyay

1.     korneel c\llahi yusuf axmed

2.     jenaraal Salaad gabeyre kediye

3.     koroneyl cilmi nuur tarey 

4.     fanaanad saynab xaaji baxsan

5.     :mustafa xaaji nuur oo wariye ahaa

 

Dagaalkas aan Ethiopia la galnay guulo waweyn ayay ciidankii somaliyeed  kasoo  hoyeen waxa xusid mudan in ay dawalado ay Massar kamid tahay ay inoogu deeqen hub iyo taagero dhankasta leh inakastoo aan masar markii danbe aan u abaal gudnay markii ay dawaladaha carbata ay godoomiyeen kadib markii ay Israel iyo Masar ay heshiiyeen taaso ay kadanbeysay markii uu Anwar Alsadat oo ahaa madaxweyniihii Masar ee waqtigaas ayaa markaliya kadagay Israel isaga mudo yar kahor uu dagal lagalay isaga iyo Siiriya, Anawar Asadat iyo resalwasarihii Israel ee waqtigaa Menachem Begin iyo madaxweynihii mareykanka jimmy Carter oo dhexdhexaad ka ahaa ay heshiiskii looyiqiin “Camp David Accord”  ku saxeexdeen Washington dc sanadkii 1977.   

 

 

 

 

 

 

 

 

Booqashadii C/rashiid ee washtingon.

abdirashiid Ali sharmarke iyo John F kennedy,

1962dii ra’isalawasaare Dr, C/rashiid Ali Sharmarke ayaa booqosho rasmi ah ku tagey mareykanaka oo uu kulakulamay madaxweynihii mareykanak john f kennedy,

Intii aanu xamar ka ambabixin ayuu lakulmay hogaamiyihii peace acorps Mr, sergeanty shrevin,

Shriven oo ahaa Irish American ah oo qabay madxweyne John F Kennedy walashii wuxuu shriven u sheegay madaxweyne C/rashiid Cali Sharmarke in ay uqanan somalida “the irish man of africa” waxa uuna yidhi dadka somaliyeed waa dad jecel madaxbanida iyo xoriyadda waana dad isla qabweyn, wuxu intaa kudaray shriven hadii uu C/rashiid usheego kenndy  uu waxa urabo kahelaayo waxana xusid mudan in madaxeyne C/rashiid Cali Sharmarke uu mareykana kadoonayey hub-ka ciidanka si loogu qalabeeyo ciidnka somaliiyeed oo waqtigaas hunkiisu iska yaraa sababtoo ah labo sano kaliya ayaay xoriyad ahayd somaliyeed waxana jirtay waqtigaas wixii la’odhanjiray somaliweyn “Pansomalism” oo wadanka oo dhan kajiray si looga sosaaro gacanta wadamadda kale sida Ethiopia, Kenya iyo france oo gumeysaneysay Djibouti,

C/rashiid Cali Sharmarke alle’haunacariiste markii uu kadagay Washington dc ee  uu john f kennedy lakulmay wuxuu C/rashiid u gudbiyay kennedy codsigii ahaa hub-ka’iibinta somaliya iyo ugu deeqida hub,

John f kennedy wuxuu ugu jawaabay C/rashiid Cali Sharmarke Somaliya waxa ay u baahantay 6,000 oo hubka ka fudfud ee booliska aysan somaliya ubahnen hub iyo ciidan tirobadan ruuntii C/rashiid wuxuu mareykanka kalasoo laabtay waji gabax iyo diidmo taaso la odhankaro waa wixii markii danbe C/rashiid uu uga dagey Mosscow midowgii soviet ee maanta looyaqan Russia,

Isagoo halkaas kulkulmay madaxweynihii midowga soviet nikkit khrochove oo ahaa nin ku adadag mabda’a hantiwadaaga “communism”  sidoo kale ahaa ninkii lagu xasuusto qalalasihii “cub missile crisis 1962” waxa ay ahayad xiisad udhaxeysay labadii qowadood ee Galbeed iyo Barrie e dagaalkii qabooba, hal subax ayaa aduunku kuwaabaristay madaxy nuclear ah inuu kurakibay cuba hogaamiyihii midowga soviet  nikkit khrochove  taaso ka danabeysay markii mareykanku ay jabhado iyo mucaarad kufureen saxibkii weynaa ee soviet-ka Fidel Costro madaxweynihii cuba muddo yar kabacddi waalaxlayay isla hor’imaadkaas waxa ayna ahayd markii ugu horeysay ee dagaalkii qabooba lagu digtay isticmaalka hubka nuclear-ka lakin ilahay mahadi waa laga baaqsaday isticmaalka hubka nuclearka kasoo aan oganahya isticmaalkiisa waxa kadhalan kara iyo “consequence” kadhalankara inagoo aan ognahay wixii kadhay Hirshoma iyo Nikisaaki dhamaadkii dagaalkii labaad ee aduunka.

Waxaana la’odhankara C/rashiid waxa uu ahaa hogaamiyihii ugu horeyay ee kadaga mareykanaka kadib qalaalasihii nuclearka ee mareykanak iyi soviet-ka udhaxeyey 1962.

 

C/rashiid Cali Sharmarke iyo Mossco

Bishii march 1963dii waxa mosscow booqosho kutagay wafti 10 mudane ka kooban oo kasocday dawalada somaliya, weftigaa waxa hogaaminayay gudoomiyii barlaamanka Jamac Cabdulahi Qalib waxana mudanayshii kale ee lascday weftiga laga xusi karaa mudane Cabdalle xaaji farax,

Re’iisalwasare Cabdirashiid Cali Sharmarke ayaa gudomiyaha barlamaanka iyo cabdalla xaaji faarax fariin sir ah u faray safiirkii Somaliya ee Moscow Danjir Ahmed Maxamed Qaybe,

Fariintu waxa ya ahayd in dawladda somaliya ay qalab iyo saanad military ay soviet-ku somaliya ka’iibiyaan, danjire ahmed maxamed qaybe suu buugisa “danjire qaybe iyo caalmak” ku xusay waxuu fariinti ugudbiyay wasaradda arimaha dibadda, danjire qaybe iyo gudomiyihii barlmaanka mudane Jamac Cabdulahi Qalib ayaa siyaarad lagu qaaday si loola kulan siiyo hogaamiyihii ugu sareyay midowga soviet nikkit Khrushchev oo kunasanyay badda madow waa badda udhaxeysa Turkey iyo wadamadda yaryar ee bariga yurub ee looyaqaan balkaniska,

Dajire Qaybe iyo gudomiyihii barlaamnaka Jamac markii ay arrinkii khroshchev usheegen ayuu khroshchev gacmaha madaxa saartay ayuu foorarsaday daqiiqado yarkadib ayuu danjire Qaybe iyo jamac weydiyay in ay madaxdda somaliyeed ay arrinkan isku waafaqsan yihiin, waxa ayna ugu jawaabeen wey isku raacsanyihiin wuxuu yidhi wayahay usheeg re’iisalwasaare C/rashiid Cali inaani ka’aqbalnay codsigiisa ee ugu bishaareya, waxa uu intaas ku daray nikkit Khrushchev in dawaladda rergalbeedka uu ugu horeeyo mareykanku ay idin dacadayeen doonana anagu maqaar maroodi ayaan dacayadahooda kalenahay idinku hadii ayddan dacayadooda u adkeysaneyna imikaba ka jooga hub millateri aad naga qadataan,

Bishii ogust 1963dii ayaa re’iisalwasare dr C/rashiid Cali Sharmarke isaga oo usocday dalka shiinaha somaaray Moscow, nikkit Khrushchev ayaa qado sharaf usameyay re’iisalwasre C/rashiid Cali Sharmarke iyo weftigiisi, sifiican oo saxibatinimo kujirto ayaa loo wada  sheekeystay,  nikkit khroshuchev ayaa ku yidhi c/rashiid cali madama aad kusocotaan shiinaha oo baryahan khilaaf naga dhexeeyo sababta keentay ayaan kusheegaya, dawladda shiinaha waxa ay naweydisatay in aanu siino ‘technologiydda Qumnulo Durriyah” si ay iyaguna usameystaan anaguna waan kadiidnay sababtoo ah hubka halista ahi waa inanu gacmo badan galin,

Igagu waxa ay nagu dacayadeeyan in anu mabda’a shuuciyadda aan kabaxannay waxayna nooyaqanin “Renegades” murtad oo micanaheedu yahay qof diinta kabaxay oo kale,

Waxa kale oo uu yidhi khroshuchev codsigii waan idink aqbalanay aad gudomiyaha soofartay waana inisinaynaa hub-miliatary waxaadna soodirta markaad mugsidho kulaabatid talyaha ciidnaka oo waqtigaas ahaa General Dauud,

Re’iisalwasre C/rashiid waxa uu shiinaha markii uu tagay shiinuhu ugusoodeqay wadada laamiga ah ee isku xirta muqdisho ilaa burco iyo mashruucyo yar yar oo kale,

Bishii October 1963 ayaa talyihii ciidnaka Jeneral Daud C/laahi Xirsi iyo sarakiil la socotay oo shan gaanshale ka kooban Moscow ugu tageen danjire qaybe oo ahaa safiirkii somaliya ufadhiyay Moscow,

Ciidamadda tababrka loo bahan yaay, dauud waxa uu taar u diray abaandulihi ciidanka somaliyeed oo ahaa maxamed sayiid barre waxa uu u sheegay Jeneral dauud gegedi diyaraddaha ee muqdisho ku diyaari llixdan ciidan ah oo noocyada hubka aan gadaneyno loogu  tababaro Moscow na lagadajiye si loogu sotababaro,

Intii uu Jeneral dauud uu Moscow joogay, madaxweyne aadan adde waxa uu boqosho kutagay dhanka galbeedka  Germany-ka oo waagu jarmalku wuxuu ukala qaybsanaa labo bari iyo galbeed waxana udhaxeyay gidaar looyqanay “Berlin wall” gidaarkii berline, madaxweyne adden adde waxa uu jarmalka galbeed kadoonayay kaalmo military oo uu ciidnka somaliyeed ku hubeeyo lakin sabii-daro adden adde waxa uu kala kulamay galbeedka germalka diidmo iyo intii markii uu c/rashiid Washington dc  kadagay uu usoo jediyay john f kennedy,

Intii addan adde uu ku maqnaa jarmalka ayaa “Power of Athority” qalabka ruushka laga iibsanayay laga soo saxeexay  gudoomiyihii barlamaanka somaliya mudan jamac c/laahi qaalib,

Mudane adden adde aad ayuu uga xanaaqay arinkaas tuugnimad ah ee uu ku kacay re’iisalwasrihiisi iyo gudomiyihiisi barlamaanka jamac c/laahi qalib iyo talyihii ciidka xooga jeneral dauud c/laahi xirsi,

Waxa loodiaray “power of athority”  ee uu gudoomiyaha barlaamku saxiixay mudane jamaca cabdulahi qalib safiirkii somaliya ufadhiyay Moscow danjire qaybe isaguna waxa uu usiigudbiyay wasaaradii gaashandhiga ee sovietka,

Halkaa waxa kudhamaday hubkii soviet-ka ee somaliya, lakin waxa uu ku reebay somaliya iska hor-imaad dhanka madaxda sare ah sida madaxweynihii iyo re’iisalwasarihiisi c/rashiid cali sharmarke markii lagadhay 1964 ayaa mudane adden adde umagacaabay re’iisalwasaare c/risaaq xaji xuseen oo ahaa nin daacad ah oo aad somalinimadu ugu weyneed aanan aqoonin qarabkiil iyo eex midna say dad badan oo madaxa ah oo lasoo shaqeyay ay kusifeeyen alle ahunaxariiste,

Sidookale waxa xusid mudan in uu prof abdi ismaciil samataer uu c/risaaq xaaji xuseen iyo addan adde uu ku amaanayo oo uu ugu magac daray “first democratic in Africa” dimuquraadiyadii ugu horeysay ee Africa,

Adden adde mud ayay wada shaqeynayeen abdirisaq xaaji xuseen waxyalaha lagu xasusutana waxa kamid ahayd radintii somaliweyn ama “pansomalism” lana mideeyo dhaman “somali peninsula” dhulka somaliyeed oo dhan oo ku teedsan badda hindia ocean, badda cas iyo gacanka cadmeed ilaa Djibouti,

 

Dhexdhaxadintii sudan ee somaliya iyo Ethiopia

Saan wada oganahay Somalia iyo Ethiopia ayaa dhexmaray sanadkii 1964 markii ay Ethiopia soo werartay dhulka somaliyeed somaliya oo ahayd xor mudo afarsano ah, waqtigaas Ethiopia way-ka awood badneyd somaliya,

Dagaalkii markuu dhamaday ayaa dawladii suudan oo uu madaxweyne ka ahaa Jeneral Ibaraahim Caabud, ayaa shir dhexdhexaadina ah ugu qabtay labada dal casimdda khartuun,

Wafitiga labada dal ka kala socday waxa ay kala ahayeen, hadaan ku horeeyo dhanka somaliya, weftiga somaliya waxa hogaaminanyay wasiirkii arimaha dibedda Somaliy C/laahi Ciise Maxamuud iyo Danjire Ahmed Mohamed Addan oo logaran ogayahay Danjire qaybe,

Dhanka Ethiopia waxa horkacayay wasiirkii arimaha dibedda ee Ethiopia Katema Yifru,

Dhinaca suudana waxa kasocday wasiirkii arimaha dibedda Ahmed Khar iyo xubno kale oo ahaa gudigii u xilsarnaa dhexdhexadinta labada wadan ee jarka ah waa Somaliy iyo ethiopi’e, 31dii march 1964tii ayaa lagu heshiyay xabad joojin kaas oo lagu magacabay “the Khartoum agreement” oo micnihiisu yahay heshiiskii khartuun,

Waxa xusid mudan dagaalkasi intii uu socday goob xududka kutaal oo ciidanka somaliyeed kadagalamayeen ayay ciidamadii Ethiopia isiidheen oo isku dhaceen, ciidankii somaliyeed ayaa qayb kamida ay dib ucarareen lakin askari lagu magacijiray Xalane ayaa arkay calankii somaliyeed oo cidla kababanaya markaaso kusoo orday oo is-yidhi qaad lakin nasiib daro taasi ma aysan dhicin askarigii Xalane meeshi ayuu kudhintay runtii waa arin inatuseysa micnaha wadaninimadda iyo uhebenta nafta ee qaranka somaliyeed waana waxlagu daydo oo ah tusaale fiican jilasha somaliyeed gar-ahaan dhalinta doneysa iney kubiiran ciidnka xooga somaliyeed, saan wada ogsonahay waxa qofka bilaadanka ahi uu bixiyo waxa ugu qiimo badan nafta sida darteed in loo dharto in nafta loo hore qaranka iyo karamadda waddanka wey adagtay in lasameeyo taas in kastoo ay jiraan dad sida xalane oo kale ah oo muwaadiin xalala ah oo qiimabadan,

Mohamed abdulahi hallane

Mudo kadib ayaa xero ciidan oo ku talay xamar oo magaceeda la’odhan jiray “Bottica” ayaa loo bixiyay xalane ilaa maantana waxa ladhahaa xalane inkastoo ay maanta noqotay meel ay dagan yihiin safaarado ajanabi sababo amni awgeed, dadka somaliyeedna waxa ay u yaqanin meesha wadanka lagamamulo halka kuwokalana ay aminsan yihiin meesha laga ababulo dhibada somaliya, hadaan dib ugu soo laabano xalane runtii waa wax lagu farxo in la sharfo oo laweyneeyo askarigaas halgamaaga ahaa alle-haunaxariiste fadlan waa codsiye aan fataxadda umarno inataas ayuu maanta inoga bahanyahye,

 

 

Shirkii Roma ee Somaliy iyo Kenya

Shirkii ugu danbeyay ee Kenya iyo somaliya waxa lagu qabtay magaaladda roma ee Italy bishii ogosto 1963,

Somaliy waxa shirkaas uga qayb galay ra’iisalwasarihii C/rashiid Cali Sharnarke iyo wasiirkii arumaha dibedda  C/laahi Ciise Maxamuud, safiirkii somaliya ee ingiriiiska Maxamuud Cabdi caraale, janaral maxamed abshir muuse iyo Ahmed Maxamed Adden Qaybe safiirkii somaliya ee Moscow, dhanaka Kenya waxa uga qeyb galayey shirka badhasabkii ingiriiska ee Kenya waqtigaas mr. Malcolm macdonald  xubnihiisana ya  kamid ahayeen mr, james Gejuru Tom Mboya iyo masuul muwaadin Kenyan ah lakin asalkiisu somali yahay magaciisana la’odhan jiray yuusuf xaaji cabdi, badhasabka ingiriiska dooda kama qeyb galeyn wuxu isudayay masuulinta somaliya kasota iyo madaxdda Kenya kasocota,

Nasiib daro lakin shirkaas walagu heshiin wayay waana lagu kala kacay labadda dhinacna ee somaliya iyo Kenya wax ay isla afagrteen in hadalka iska siiwadan ilaa inata meel laysla dhigaayo,

Shirkii markii uu dhamaday ee uu ra’iisalwasare c/rashiid cali sharmarke kusoo noqday somaliya, waxaa jirtay qudbad uu c/rashiid jeediyay 3dii September 1963 wuxuna kajediyay airport-ka mugdishu, wuxuu yiri dhulka somaliyeed ee kujira gacmaha gumeysiga iyo wadamadda jaarka waxa xoreykarta dawladda xoog-leh oo awood’badan, sidookale wuxu yiri ka-gabsan mayno inaan ku dadaalno mideynta dalkayaga somaliyeed,

c/rashiid wuxuu somali oo dhan ugu baaqay gudaha iyo dibadaba iney jabahad yeeshan xataa hadey noqoto abaabul guud “general mobilization”inuu isagu sameynayo,

Dr C/rashiid Cali Sharmarke isagoo canaya wuxu yidhi,

“Waxaan ka xumahay britian iyo france oo aan saxib ahayn in aysan nagu taagerin mideynta somaliyeed ay wali xukumaan dawaladah jaarkayaga ah,Qalabka military ee midowga soviet noogu deeqay waanu qadaneynaa sababtooa ah somali wey-ku khasbantahay iney iska difaacdo weraradda Ethiopia ee xatooyadda, dhaca iyo kufsiga ku haya dadka somaliyeed”

Wuxuu intaa ku daray werarada aan kala joogsig laheyn iyo dandansiga joogtada ah ee ay ku hayso somalida, jabinta mabaa’dida insaaniga ah taas oo culeys weyn ku haysa dhaqalahayga, khasnada somaliyeed mudo badan ma xamili karto quudinta iyo darleeylka kumananka qaxootiga somaliyeed ee kasoo qulqulaya xududa nagala dhaxeysa Ethiopia,mushaakilka qaxootiga waxaan horgeynaynaa qaramadda midoobe,

Ra’iisalwasare c/rashiid waxa ay saxaafadu weydisay sax-miyaa in somaliya ciidan 20kun dhisaneyso? Waxa uu ugu jawaabay waxaan kaliya odhanayaa in uu qaran kasta uu ubahanyahay nabad gelyadda gudaha iyo dibadda ciidan ilaaliya.

C/Rashid Cali Sharmarke wuxuu ka xanqay hadal ahaa in somaliya hoosgalayso “Haymanada” hogaaminta soviet-ka waxana uu kaga jawaabay midowga soviet-ka wuxuu naga ogoladay inuu naga iibiyo qalabka military-ga oo aanu dalkayga ku difaacno’

 

                   

Qeybta: 5aad

Dorashadii 1964 ee golaha barlaiment

Saan wada oganahy bishii march 30/1964 ayaa waxa dhac-day dorashadii golaha barlamaanka, waqtigaas golaha barlamaanka waxa uu ahaa hal aqal “bicameral” kana duwan kan maanta wadanka kajira ee ah labada aqal “upper house and lower house” aqalka sare iyo aqalka hoose kasoo aqalka sare uu matalo maamul goboleedad hoos yimaada dawaladda dhexe halka aqalka hoosana uu representative matalo shacabka inaa hadaan kaga soo labto una soo labano doorashii dacaday sanadkii 1964 waxay ahayd doorasho isii golle xadhaysay doorshada madaxweynaha ee sandka 1967 taaso uu ku eegayahay mandate-ka madaxweynaha oo ahaa 6sano, saan wada oganahy adden adde markii uu madaxweynaha noqday sandkii 1961 mudada lasiiyay ee mudo sharciyadiisu waxa ay ahayd saan hore usoo sheegnay,

Doorshada golaha barlamaanka waxay dhacday bishii march 30/1964,xusbiyadii wadanka waqtigaas kajiray waa ay badnayeen lakin waxa ugu “influencial” sameen badnaa SYL iyo SNC, syl waxay ku guuleysatay 69 kursi oo barlamaanka ah, barlamaankuna wuxuu ka koobna waqtigaas 123 MP “member of parliament”

Halka xusbiga kale loo yiqiin “socialist national congress” snc uu ku guleystay 22 kursi oo barlamaanka katirsan, mudo yar kabacdi waxa dhacday doorashadii madaxweynaha qaranka taaso dhacday june 1967 golaha barlamaankuna waxa uu madaxweyne udoortay alle’haunaxariiste C/rashiid Cali Sharmarke oo ahaa madaxweyne ku xigeenkii addan adde mudadii 1kii sano ee kumeel gadhka iyo mudadii kadanbeysay, doorshadan waxaa aad ugu tartamay madaxweyne hore Adden Abdule  Cusmaan iyo ra’iisalwasare C/rashiid Cali Sharmarke ugu danbeyn waxa madaxweyne barlamaanku u dooratay C/rashiid Cali Sharmarke tasina waxa ay ina tusineysaa democra-diyadda waqtigaas ee madaxweyne iyo re’iisalwasarihiisi iney wada-tartamaan madaxweynihiina laga guuleysto, ruuntii waa wax mudan in lagu amaano madaxweynihii waqtigaas Adden Abdulahi  “Adeen Adde” oo awooda si nabada ugu wareejiayay saxiibkii oo la tartamayay kana guleystay sidokale  labadooduba waxa ay ahayen xubno katirsan ururka syl,

 

 

 

 

Adden Abdulahi “Adden Adde” iyo Abdirashiid Cali Sharmarke

waxaa xusid mudan in ururka syl uu ahaa uruka ugu sameynta badan waqtigaas sidokale saan wada ognahay uruka syl wuxuu ahaa urur kasoo ciyaaray kalin muhiima xoriyadii iyo madaxbananidii wadanka uu gaaray lixdameeyadii waxana mudan in markasta laxasusto loona duceeyo alle’haunaxariiste asasihii xisbiga mudane Yasiin Xaaji Cusmaan oo maanta inaga hooseeya yasiin waxa uu ahaa maskaxdii ka danbeysay asasitaankii xisbigii dhalinyardda somaliyeed somali youth league,

Waxa sidookale rabaa inan halkan ku xuso ina markii doorshadii barlamaanka ay dhacday 1964 ee ay syl ku guuleysatya aqlabiyadda barlamaanka ayaa madax badan oo rer waqooyi iyo rer koonfureed ay kusoo jabeen amaba kusoo bireen ururka syl kaaso ahaa mid aad iyo aad sumcad ugu dhexleh mushtamaca somaliyeed meelkastoo ay joogan, Maxamed Ibraahim Haji Igaal waxa uu kamid aha dadkii markii danbe kusoo biiray xisbiga syl kadib doorshadii dhacaday 1964, Maxamed Ibraahim Haji Igaal waxa uu ahaa hogaamiye iyo aqoonyahan door muhiima kasoo qatay xoreyntii “Somaliland protectrate” ee looyaqan maanta jamuriyadda somaliland taaso sheegtay iney somaliya inteeda kale ay ka go’day lakiin aaa ilaa iyo hadda aan helin aqoonsi calamiya “international recognition”

Igaal waxa uu ahaa hogaamiyeyashi qawooyiga ee xiligii midowga koonfurta iyo waqooyiga tanasul badan muujiyay iyag oo dawladnimadoodi dhaf-siistay midowga ay lamidooben walal-hooda waqooyiga taaso qeyb-ka ahaydd himiladii ay lahayeen da

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mohamed Haji Ibaraahim Igaal

 

somaliyeed ee ahayd mideynta somaliweyn ama “pansomalism” taaso markii danbe aniga fikradd ahaan meel halisa inaga tuurtay oo ay kamid ahaydd dagaalkii dhacay 1977 ee udhaxeyay somaliya iyo Ethiopia, sida runtiiya marka lafiiriiyo hadafka objective-ka dagaalka loogalay waxa uu ahaa mid sax oo in “haud and reserve area” laga xoreeyo Ethiopia-yaanka waa sax lakin sid uu sharciga calaniga dhigaayo “international law” dawladi dawlad kali maku duuli karto iskadaa iney faro-galisee, dawladda sameysan waxa lo’aqoon sanayaa “aggressive satate” dawladda gardaroole ah, waana sababtii ay wadamdii somaliya ku soo jabiyay dagaalka oo ay kamid ahayeen midowgii soviet-ka, cuba, yemen,libiya

 

Dilkii madaxweyne abdirashiid 1969

10kii October 1969kii wefti uu gogaaminayay ra’iisalwasaare Maxamed Ibraahim Haji Igaal oo uu kamid ahaa danjire sare Axmed maxamed Adden Qaybe, ayaa NEW-YORK u safray, mudane cigaal khudbadii ayuu ka jediyay golaha loo dhanyahay ee qaramadda midoobe,oo madaxdda dalalka aduunku, oo khudbado ku saabsan siyaasadda dalalkooda kajeediya, weftigii waxa ay la kulmeen Angie Brooks oo Liberia udhalatay oo sandkaas ahayd gudoomiyaha golaha loo dhanyahay ee qaramada midoobe iyo mudane U Thant xoghayihii qaramdda midoobe, cigaal waxa uu u amababaxay meel lagu nasto oo bad-weynta pacific ku taala, gurri villo ah oo uu ku nasanayay waxa amaanayey jilaaga canka ah ahaa “Actor” ee William holden oo lagu xasuusto filimkii caanka ahaa ee “the proud and and the profane” jilaagasi xamar ayuu ugu imaan jiray oo uu kuso dhaweyn jiray Igaal, halka weftigii igaal lasocotay ay new-york ku hadheen,

15kii October 1969kii Dr C/rashiid Cali Sharmarke ayaa askari kasoo jeeday beeshisa ayaa toogo sho ku dilay isagoo madaxweyne Sharmarke uu boqanayay gobaladda waqooyi meesha madaxweynaha lagu dilayna waxa ay ahayd magaladda las’aanod oo waa’gaas ahayd degmo hoos imaanjiratay Burco,

Madaxweynihii markii ladilay igaal waxa uu telephone usoodiray weftigii la socday ee new-york kagahadhay oo uu kamid ahaa danjire axmed maxamed adden qaybe, igaal waxa uu usheegay iney ugu yimaadan gegidda diyaradaha ee Washington Dc, igaal waxa uu u sheegay Danjire                          Qaybe inuu kaqeyb galo shir Tunis kadhacayay oo loo yaqanay “Afro-american conference” ra’iisalwasaare Igaal iyo xubno kale waxa ay raceen diyaaradda Alitalia,

Marxuum Dr. C/rashiid Cali Sharmarke isla malitiiba maydkiisa xamr  ayaa la keenay,

shir ku saabsanaa doorashadii madaxweynah cusub ayaa u bilaabmay intii dadka hogaamineysay, shirkaas waxa uu socday shan maalmood oo lagaga tashanayay qofka badali raba madaxweyne C/rashiid Cali Sharmarke, Maxamed Saed Barre waa uu kaqeyb gali-jiray shirkaas, ra’iisalwasaare Maxamed Haji Ibrahim Igaal waxa uu taageray in madaxweyne loo dorto Xaaji Muuse Boqor waana lays-ku waafaqay in madaxweyne loo doorto, waxan lagu heshiiyaya in subaxnimadda barlaamku shiro oo la doorto, sadexdii aroornimo (3:00am)  ayaa koox maliteri ah oo uu hogaminayay Maxamed Siyaad Barre inqilaaben xukuumadii rayidka ahaydd, waxa ayna kala direen barlamaanki waxyna xidhxidheen madaxdii hore ee daladii rayidka, sida madaxwynihii ugu horeyay ee Adden Adde, ra’iisalwasaare C/risaaq Xaaji Xussen iyo gudoomiyihii barlamaanka ee waqtigaas sidokale wax ay xireen Maxamed Haji Ibaraahim Igaal iyo Muuse Boqor waxa lagu xidhxidhay afgooye beer kutalay waxa ayna ku xirnayeen muddo,

Aan dul istaagno waxyar geeridii madaxweynihii hore C/rashiid Cali Sharmarke ilahy haunaxariiste saan hore usoo sheegnay madaxweynaha waxa lagu dilay magaladda las’aanod ee gobolka sool in-kastoo ay las’aanod waaga madaxweynaha lagu dilay ay katirsaneed Burco oo waxa ay ahayd degmo hoos imaanjirtay Burco, saan kor kusoo xusnay madaxweyne C/rashiid ninka dilay waxa uu ahaa bodgaurd-kiisa magaciisana waxa la’odhan jiray Siciid Orfane, sidookale madaxweynaha isku qoys ayay ahayeen waxana la-sheega in uu madaxweynaha u dilay aano qabiil oo ahayd kursi baarlmaanka oo maxweynaha qoyskiisa kaqaday Siciid Orfane qabiilkiisa, waa sababaha loo aaneyo dilka madaxweynaha lakin anigu taas ma’aaminsani sababta ka danbeysay dilkii madaxweynah wax ay ahaydd hagardamadii dagalkii qabooba ee madax badan oo calamka ah lagu qarajiyay oo ay kamid ahayeen reysal-wasarihii Congo DRC mudane Patrice lamumba kaaso “political assassination” lagu dilay kadib markii uu wadankiisa ka cayriyay Belgium-kii gumeysan jiray iyo wadamo kale, meesha lagaracayna waxa ay ahayd meeshas iyo u ololeenta wadamadii African-ka ee kusii jirey gacanta gumeysiga, dilkii patrica lamumba waxaa dhawaan qiratay iney door kulahayd dawladda Belgium-ka sidookale waxa lagu cambareeya CIA-da mareykanka iney wax aka ogaydda dilkaas,

Intii lagu gudjiray dagaalkii qabooba lagaso bilaabo markii qaramadda madoobe la’asasay ilaa sandkii 1991 markii midowgii soviet burburay ee u dhamday dagalkii qabooba mudadaa waxaa aduunka wajahayay dagaal ideology iyo iska hor imaad dhanka ciiidmadda “military confortation” una dhaxeeyay bariga iyo galbeedka Nato iyo Warso pact, sidookale waxayalaha lagu tartamayay waxa kamid ahaa ku tartanka dhanka hawadda “setlite struggle” iyo dhanka hub soo saridda ee armay race, runtii intii lagu guda jiray dagaalkad qabooba aduunku waxa uu soo wajahay dhibaatoyin farabadan oo dhanka amniga “Global security” oo labadda dhan waa midowgii soviet-kee iyo mareykankee ay isku cabsiinjireen mid-ba midka kale tijaabinta hubka nuclear-ka “nuclear tests” inkastoo markii danbe heshiisyo labadda dhan ay kala saxexdeen oo ku sabsanaa xakameenta hubka nuclear-k heshiiskaas magaciisa waxa la’odhan jiray “nuclear proliferation  treaty” intaan an kabixin mawduucan aan xusno mid kamid dhacdooyinkii dhacy ee ku saabsan nuclear-ka intii lagu gudda jiray dagaalkii qabooba, sanadkii 1962 ayaa hogaamiyihii midowga soviet nikkit khroshochev uu madaxa-yo nuclear ah ku rakibay wadanka Cuba oo ku yaala qarad America una dhow gobolo katirsan  mareykanka, talabadaas uu qaday nikkit khroshuchuv waxa aad uga xanaaqay madaxweynihii mareykanka ee waqtigaas john f kennedy waxa uu u diray hogaamiyhii soviet-ka digniin ah hadii soviet-ka kala bixi-waayo madaxyadda nuclearka ah ee uu ku rakibay cuba uu burburin doono mareykanku, sababt kadanbeysay inuu nikkit khroshuchov uu madaxyo nuclear-ah uu cuba ku rakibo waxa ay ahyad in mareykanku iyo CIA-du ay inqilaab ku fureen saxib-kii weynaa ee midowga soviet “fidel castro” waqtigaas aduunku farta ayuu ku hayay wadna waxana aad loga baqayya inuu aduunka kadilaaco dagaal nuclear ah oo udhaxeeya midowga soviet iyo mareykanka lakin labadda dhinac waa ay kabaqsadeen in uu qarxo dagaal nuclear ah kaaso ahaan la-haa masiibo halaag, ugu danbey intii kahoreysay 1963 intii aan la-dilin madaxweyne john f kennedy way isa arkeen hogaamiyihii midowga soviet nikkit khroshuchev waxa ayna kala saxex-deen heeshka xakameynta nuclearka ee “NPT nonproliferation nuclear treaty”.

Intaa uu socday dagaalkii qabooba waxa la-layay ama si shirqool ah loo qarajiyay madax badan oo aduunka oo ay ubadnayeen dunidda sadexaad “third world” sidokale waxaa mudadaas lagu gudajiray dagaalkii qabooba aduunka kasocday inqilaab-yo isdaba jog ah wallow ay u badnayeen Africa

Qalinkii: abdikareem H Isse.

Tixraax

Buuga : Qeybe iyo Caalamka 

Buuga : jamac mahamed qalib 

Wikipedia